زمان در اردو
فعل کلمهای است که جمله را به حرکت درمیآورد و نشان میدهد کاری انجام شده (مانند خوردن) یا حالتی وجود دارد (مانند بودن). فاعل انجام دهندهی فعل است و مفعول چیزی است که فعل روی آن انجام میشود. حرف ربط ارتباط بین فاعل و مفعول را نشان میدهد. در جمله «شهرام دروازه را باز کرد.»، «شهرام» فاعل، «دروازه» مفعول، «را» حرف ربط و «باز کرد» فعل است.
صَرفِ فعل یعنی تغییر دادن فعل به شکلهای مختلف آن نظر به اشخاص و زمانهای مختلف. مثلاً «خواندم»، «خواهند خواند» و یا «خوانده بودم». صرف فعل به بیان دقیقتر مطلب و فهم بهتر مکالمات کمک میکند. شکل فعل در اردو میتواند نظر به جنس و سطح احترام مخاطب، وجود مفعول و حروف اضافه در جمله فرق کند. برای ساده کردن این مطلب، در این نوشته ابتدا با ضمیرها شروع میکنیم تا با سطح احترام مخاطب در جمله آشنا شویم. سپس به لازم و متعدی بودن افعال میپردازیم تا تاثیر وجود مفعول در جمله را درک کنیم و پس از آن یکی از قوانین کلیدی اردو یعنی قاعده ارگاتیو را بررسی میکنیم. در نهایت، با مصدر فعل آشنا میشویم و سپس به سراغ انواع زمانها میرویم و آنها را به ترتیب ساده، جاری، کامل و کامل جاری مرور میکنیم.
ضمیرهای اردو
ضمیر کلمهای است که به جای اسم به کار میرود. به مثال زیر توجه کنید:
غضنفر به دکان رفت. او یک بسته پنیر خرید.
کلمه «او» ضمیری است که به جای غضنفر به کار رفته است. در فارسی برای هر یک از اشخاص ششگانه ضمیری جداگانه داریم؛ «من، تو، او، ما، شما و آنها». در اردو نیز مشابه آنها وجود دارند؛ «میں، تم/تو، یہ، وه، ہم، آپ». ضمیر تم صمیمی اما مؤدبانه و معادل تو در فارسی است اما میتواند برای جمع (شما) نیز استفاده شود. تو عامیانهتر، صمیمیتر و یا حتی برای تحقیر استفاده میشود. شکل فعل با ضمیر تم شبیه حالت جمع و با تو مثل سوم شخص مفرد است. تلفظ تو در اردو مثل two در انگلیسی است و نه مثل تو در فارسی. علاوه بر این، یہ و وہ میتوانند برای جمع نیز استفاده شوند. در این حالت یہ به معنای «اینها» و وہ به معنای «آنها» به کار میرود. وقتی وه با حرف ربط و یا نے دنبال شود، شکل اُن و اُنھوں، و یہ شکل اِن و اِنھوں را به خود میگیرد. جدول زیر صرف فعل جانا (رفتن) را در زمان حال جاری نشان میدهد:
| میں | تم | تو | وہ | ہم | آپ | وه | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| /me~/ | /tom/ | /tu/ | /wo/ | /ham/ | /aap/ | /wo/ | |
| من | تو | - | او | ما | شما | آنها | |
| فارسی | میروم | میروی | میروی | میرود | میرویم | میروید | میروند |
| اردو (مرد) | جا رہا ہوں | جا رہے ہو | جا رہا ہے | جا رہے ہیں | |||
| اردو (زن) | جا رہی ہوں | جا رہی ہو | جا رہی ہے | جا رہی ہیں | |||
نکات:
- ہوں، ہو، ہے و ہیں شکلهای فعل ہونا (بودن) در زمان حال هستند.
- رہا، رہی و رہے پسوندهای زمان جاری هستند، مثل «می» در «میروم» و «میروی».
- رہا برای مفرد مذکر (به غیر از تم) و رہی برای همه ضمیرهای مونث مشترک است.
- رہے برای تم و اشخاص جمع و ہیں برای تمام ضمیرهای جمع استفاده شده است.
در جدول میبینید که شکل فعل برای وه و تو یک چیز است. پس در ادامه این دو را با هم نشان میدهیم. فعل ہونا در اکثر زمانها مورد استفاده قرار گرفته است. این مطلب در فارسی نیز صدق میکند و «بودن» به شکلهای مختلف در زمانها استفاده میشود؛ «بودهام»، «بودند»، «است» و «خواهد بود». به دلیل کاربرد و اهمیت فعل ہونا، ابتدا به صرف این فعل میپردازیم:
| ہونا | میں | تم | وہ / تو | ہم | آپ | وہ |
|---|---|---|---|---|---|---|
| حال | ہوں | ہو | ہے | ہیں | ||
| گذشته | تھا/تھی | تھے/تھی | تھا/تھی | تھے/تھیں | ||
| آینده | ہوں گا/گی | ہو گے/گی | ہے گا/گی | ہوں گے/گی | ||
همانطور که گفته شد، رہا، رہی و رہے پسوند زمان جاری هستند و برای نشان دادن جریان کار استفاده میشوند. جدول زیر سایر پسوندهایی که برای زمانها در اردو استفاده میشوند را نشان داده است:
| میں | تم | وہ / تو | ہم | آپ | وہ | |
|---|---|---|---|---|---|---|
| پسوند گذشته | ا/ی | ے/ی | ا/ی | ے/یں | ||
| پسوند عادتی | تا/تی | تے/تی | تا/تی | تے/تیں | ||
| پسوند جاری | رہا/رہی | رہے/رہی | رہا/رہی | رہے/رہی | ||
| پسوند زمان کامل | چکا/چکی | چکے/چکی | چکا/چکی | چکے/چکی | ||
| پسوند آینده | وں گا/گی | و گے/گی | ے گا/گی | یں گے/گی | ||
نکات:
- به تفاوت بین پسوند آینده در این جدول و شکل آینده ہونا در جدول قبل توجه داشته باشید. پسوند آینده فقط در زمان آینده ساده به کار میرود و شکل آینده ہونا در دیگر زمانهای آینده؛ آینده جاری، آینده کامل، آینده کامل جاری.
- همچنین توجه کنید که برای جنس مؤنث (رنگ آبی)، «الف» و «ے» (یای کشیده) در انتهای کلمه به «ی» تبدیل میشود. مثلاً رہا و رہے به رہی تبدیل و چکا و چکے به چکی تبدیل میشوند.
- در زمان گذشته ساده، برای سادگی در تلفظ، اگر ریشه فعلی با حرف «الف» ختم شود، از حروف «ی» و «ئ» (همزه روی حرف یاء) قبل از پسوند گذشته استفاده میکنیم؛ مثل (آنا ← آ (ریشه) ← آیا، آئی، آئے، آئیں).
- دو جدول بالا و قاعده ارگاتیو نقش اساسی در یادگیری صرف فعل در زبان اردو دارند.
مقایسه با زبان فارسی
ضمیرهای مشخص، نبودن سطح احترام و تک جنسیتی، زمانها را در زبان فارسی سادهتر از اردو جلوه میدهد. مثلا از کلمه «میخوانم» میشود در زمان حال ساده، حال جاری و آینده و برای مرد و زن استفاده کرد. به صرف فعل «خواندن» برای اول شخص مفرد در فارسی توجه کنید:
| حال | گذشته | آینده | |
|---|---|---|---|
| ساده | میخوانم | خواندم | خواهم خواند |
| جاری | میخوانم | میخواندم | میخوانم |
| کامل | خواندهام | خوانده بودم | خوانده خواهم بود |
| کامل جاری | میخواندهام | میخوانده بودم | میخوانده خواهم بود/ در حال خواندن خواهم بود |
از پیشوند «می» در زمانهای جاری استفاده شده و برای آینده فعل کمکی «خواستن» است که شکل میپذیرد. پس فارسی هم تابع قوانینی است که ما به آنها عادت کردهایم. اما کسی که برای بار اول با فارسی آشنا میشود وجود این قواعد را بهتر حس خواهد کرد.
در مقایسه، اردو برای همه زمانها شکل مشخصی از فعل دارد. حالا به صرف فعل «چلنا» (رفتن) برای سوم شخص مذکر در اردو توجه کنید. برای بهتر رساندن مطلب معادل انگلیسی هر فعل زیر آن نشان داده شده است.
| حال | گذشته | آینده | |
|---|---|---|---|
| ساده | چلتا ہوں | چلا | چلوں گا |
| go | went | will go | |
| میروم | رفتم | خواهم رفت | |
| جاری | چل رہا ہوں | چل رہا تھا | چل رہا ہوں گا |
| going | was going | will be going | |
| میروم | می رفتم | میروم/ در حال رفتن خواهم بود |
|
| کامل | چل چُکا ہوں | چل چُکا تھا | چل چُکا ہوں گا |
| have gone | had gone | will have gone | |
| رفته ام | رفته بودم | رفته خواهم بود | |
| کامل جاری | چلتا رہا ہوں | چلتا رہا تھا | چلتا رہا ہوں گا |
| have been going | had been going | will have been going | |
| میرفته ام/ در حال رفتن بودهام |
میرفته بودم/ در حال رفتن بودم |
میرفته خواهم بود/ در حال رفتن خواهم بود |
واضح است که اردو نیز قواعد خاص خود را برای صرف فعل در زمانهای مختلف دارد. یکی از این قواعد، قاعده ارگاتیو است که به تغییر شکل فعل نظر به بودن و یا نبودن مفعول اشاره میکند.
قاعده ارگاتیو (Ergative Rule) 1
طبق این قاعده، نظر به وجود مفعول در جمله، فعل به یکی از دو صورت زیر استفاده میشود:
- فعل لازم که نیازمند مفعول نیست، همیشه از فاعل شکل میپذیرد:
| میں بازار آیا۔ | من (به) بازار آمدم. آمدن به مفعول نیاز ندارد و آیا از میں (مذکر) شکل گرفته است. |
| وہ ہنسی۔ | آن (زن) خندید. |
| وہ ہنسا۔ | آن (مرد) خندید. |
- فعل متعدی که بدون مفعول ناقص است نظر به جنس و تعداد از مفعول شکل میپذیرد. همینطور به فاعل پسوند نے اضافه میشود. این قاعده فقط مربوط به زمان گذشته ساده و زمانهای کامل (حال کامل، گذشته کامل و آینده کامل) است که از تکمیل انجام کاری خبر میرسانند. به همین دلیل، به زبان اردو ارگاتیو ناقص گفته میشود. چند مثال:
| میں نے کھانا کھایا ہے۔ | (من غذا خوردهام) کھایا ہے از کھانا که مذکر است شکل گرفته است. |
| احمد نے چائے پی۔ | احمد چای خورد. چائے مؤنث است و پینا شکل پی به خود میگرد. |
| بچوں نے پانی پیا۔ | پانی مذکر است پس پینا شکل پیا به خود میگیرد. |
استثناء
- در جملهای که فعل متعدی به کار رفته، اگر مفعول با حرف ربط دنبال شده باشد و یا جمله مفعول مستقیم و واضحی نداشته باشد، فعل شکل سوم شخص مذکر را به خود میگیرد(2 page 308):
| احمد نے کتاب کو پڑھا۔ | احمد کتاب را خواند. کتاب با حرف ربط کو دنبال شده است. |
| نہا نے لکھا۔ | نها نوشت. نوشتن به مفعول نیاز دارد اما اینجا غیر مستقیم است و مفعول از جملات قبل و یا زمینه به دست میآید. |
| فاطمہ نے پینٹ کیا۔ | فاطمه رنگ کرد. |
| شهبانو نے فلم کو دیکھا۔ | شهبانو فیلم را دید. |
| صوفیہ نے دروازے کو کھولا۔ | صوفیه دروازه را باز کرد. |
| ارسلان نے تحفے سے انکار کیا۔ | ارسلان تحفه را قبول نکرد. |
- فعل کمکی چکنا همیشه از فاعل شکل میپذیرد. همچنین در جملهای که این فعل استفاده شده باشد، فاعل پسوند نے قبول نمیکند. چکنا تکمیل عمل یا واقعهای را نسبت به واقعهای دیگر نشان میدهد و اکثراً در زمانهای کامل استفاده میشود (3 page 117).
| ہم فلم دیکھ چکے ہیں۔ | ما فیلم را دیدهایم. |
| میں پیسے بھیج چکا/چکی ہوں۔ | من پول را فرستادهام. |
مصدر
مصدر کلمهای است که بدون اشاره به زمان، شخص و تعداد، معنی فعل را میرساند. مثل «کشیدن»، «ساختن» و «سرودن». در فارسی مصدر فعل پسوند «ن» و در اردو پسوند نا دارد. با حذف پسوند نا از مصدر اردو، ریشه افعال به دست میآید. مثلاً ریشه چَلنا، چَل، ریشه جانا، جا و ریشه بولنا، بول است. مصدر فعل میتواند با قواعد زیر به صورت اسم استفاده شود:
- به شکل نا در اردوی عامیانه. گرچه از نظر گرامری صحیح نیست:
| کہاں جانا ہے۔ | رفتن به کجاست و یا کجا میروی. |
| اب کیا کرنا ہے؟ | حالا چه کار میکنی؟ |
| انھیں کب آنا ہے؟ | آنها چه وقت میآیند؟ |
| مجھے آج کام کرنا ہے۔ | من امروز باید کار کنم. |
- وقتی به صورت فاعل در جمله استفاده میشود:
| سونا صحت کے لیے اچھا ہے۔ | خوابیدن برای سلامتی خوب (مفید) است. |
| موسیقی سننا دماغ کو سکون بخش سکتا ہے۔ | گوش دادن به موسیقی میتواند آرامش بخش باشد. |
- به شکل نے وقتی با حرف ربط دنبال میشود. کاربرد این شکل از مصدر در اردو فراوان است:
| پینے کا پانی | آب آشامیدنی |
| جانے کے بعد | بعد از رفتن |
| لکھنے میں دلچسپی | لذت نوشتن |
| وہ فلم دیکھنے (کے لیے) گیا. | او برای فیلم دیدن رفت. |
| اس نے مجھے جانے دیا. | اجازه رفتن به من داد. |
| یہ کتاب پڑھنے لائق ہے. | این کتاب لیاقت خواندن دارد. |
- به شکل نی وقتی مفعول مونث است:
| مجھے یہ کتاب پڑھنی ہے۔ | من باید این کتاب را بخوانم. در اینجا کتاب مونث است. |
| اس نے بات کرنی چاہی۔ | او میخواست حرف بزند. اینجا بات مونث است. |
زمانها
حالا یک به یک به زمانها میپردازیم. با زمانهای ساده شروع، سپس به زمانهای جاری، کامل و در آخر به زبانهای کامل جاری میپردازیم. برای هر زبانی پسوندهایی را که مورد استفاده است نشان میدهیم و با تعدادی مثال چگونگی استفاده از آن زمان را در عمل میبینیم.
زمان حال ساده
زمان حال ساده به انجام کاری بر حسب عادت، حقایق عمومی و کارهایی که به طور منظم و تکراری انجام میشود اشاره میکند. زمان حال ساده با در نظرداشت جنس و تعداد، با اضافه کردن تا، تی، تے و تیں نظر به نیاز و پسوند زمان حال به ریشه فعل به دست میآید:
ریشه فعل + (پسوند عادتی) + شکل حال ہونا
| میں | تم | وہ / تو | ہم | آپ | وہ | |
|---|---|---|---|---|---|---|
| پسوند عادتی | تا/تی | تے/تی | تا/تی | تے/تیں | ||
| ہونا × زمان حال | ہوں | ہو | ہے | ہیں | ||
| یہ راستہ عالم ہفتم کی طرف جاتا ہے۔ | این راه به ناکجا آباد میرود. |
| سیاہ رات کا اختتام سفید ہے۔ | پایان شب سیه سپید است. |
| زویا ریاضی کے شعبے میں پڑھتی ہے۔ | زویا در رشته ریاضی درس میخواند. |
| سورج مشرق میں طلوع ہوتا ہے۔ | خورشید در مشرق طلوع میکند. |
| پانی زندگی کا بنیادی جزو ہے۔ | آب جز اساسی زندگی است. |
| احمد ہر صبح کتاب پڑھتا ہے۔ | احمد هر صبح کتاب میخواند. |
| ہم ہر ہفتے بازار جاتے ہیں | ما هر هفته بازار میرویم. |
| میں آج بہت خوش ہوں۔ | من امروز بسیار خوشحال هستم. |
| یہ ٹرین ہر روز شام کو چلتی ہے۔ | این قطار/ریل هر روز بعد از ظهر حرکت میکند. |
زمان گذشته ساده
زمان گذشته ساده به اتفاقات یا کارهایی در گذشته اتفاق افتاده و تمام شدهاند اشاره میکند. برای تبدیل فعل به گذشته ساده پسوند گذشته را به ریشه فعل اضافه میکنیم:
ریشه فعل + پسوند گذشته
| میں | تم | وہ / تو | ہم | آپ | وہ | |
|---|---|---|---|---|---|---|
| پسوند گذشته | ا/ی | ے/ی | ا/ی | ے/یں | ||
به یاد داشته باشید که گذشته ساده در اردو تابع قاعده ارگاتیو است. فعلهای متعدی از مفعول شکل میپذیرند و به فاعل پسوند نے اضافه میشود. اما فعل لازم بدین صورت صرف میشود:
| ہنسنا/خندیدن | میں | تم | وہ / تو | ہم | آپ | وہ |
|---|---|---|---|---|---|---|
| مذکر | ہنسا | ہنسے | ہنسا | ہنسے | ||
| مؤنث | ہنسی | ہنسیں | ||||
فعل لازم
| اس شہر میں ایک عظیم لائبریری تھی۔ | در این شهر کتابخانه بزرگی وجود داشت. |
| وہ دکان بند ہو گئی۔ | آن مغازه بسته شد. |
| اس زمانے میں لاہور پنجاب کا دارالحکومت تھا۔ | در آن زمان، لاهور پایتخت ایالت پنجاب بود. |
| کل سورج ڈھلنے سے پہلے بارش ہوئی۔ | دیروز قبل از غروب آفتاب باران بارید. |
| قدیم مصر میں لوگ نیل ندی پر انحصار کرتے تھے۔ | مردم مصر باستان به رودخانه نیل متکی بودند |
| وہ قلعہ شہر کا سب سے بلند مقام تھا۔ | آن قلعه بلندترین نقطه شهر بود. |
| کل رات بہت تیز بارش ہوئی۔ | دیشب باران خیلی شدیدی بارید. |
فعل متعدی بدون حرف ربط و مفعول مشخص
| شاہ جہاں نے تاج محل بنایا۔ | شاه جهان تاج محل را ساخت. |
| زینب نے کل اپنے گاؤں میں ایک درخت لگایا۔ | زینب دیروز در روستای خود یک درخت نصب کرد. |
| ہم نے گزشتہ جمعہ کو نانی سے ملاقات کی۔ | جمعه گذشته به دیدن مادرکلان رفتیم. |
| احمد نے گزشتہ سال امتحان میں اول پوزیشن لی۔ | احمد سال گذشته در امتحان رتبه اول را کسب کرد. |
| احمد نے ایک کتاب پڑھی۔ | احمد کتاب خواند. |
| احمد نے دو کتابیں پڑھیں۔ | احمد دو کتاب خواند. |
| زینب نے ایک کہانی سنی۔ | زینب داستانی شنید. |
| زینب نے کئی کہانیاں سنیں۔ | زینب داستانهای زیادی شنید. |
| زینب نے گانا گایا۔ | زینب ترانهای خواند. |
فعل متعدی همراه با حرف ربط و یا مفعول نامشخص
| بارش نے رات کو سڑکوں کو ڈبو دیا۔ | باران شب هنگام سرکها را پر از آب کرد. |
| احمد نے کتاب کو پڑھا۔ | احمد کتاب را خواند. |
| صبح کی روشنی میں اس نے سکون سے لکھا۔ | در روشنی صبح، او با آرامش نوشت (به نوشتن شروع کرد). |
| اونچی پہاڑی سے علی نے دور تک دیکھا۔ | از تپه بلند، علی تا دوردست دید. |
| شدید بھوک لگنے پر احمد نے سارا کھانا کھایا۔ | (به خاطر) گرسنگی شدید، احمد همه غذا را خورد. |
زمان گذشته عادتی
گذشته عادتی انجام اتفاق و یا کاری بر حسب عادت در گذشته را نشان میدهد. گذشته عادتی با اضافه کردن پسوند عادتی و شکل گذشته فعل ہونا به ریشه فعل به دست میآید:
ریشه فعل + پسوند عادتی + شکل گذشته ہونا
| میں | تم | وہ / تو | ہم | آپ | وہ | |
|---|---|---|---|---|---|---|
| پسوند عادتی | تا/تی | تے/تی | تا/تی | تے/تیں | ||
| ہونا × زمان گذشته | تھا/تھی | تھے/تھی | تھا/تھی | تھے/تھیں | ||
| ہر روز اخبار پڑھتا تھا۔ | هر روز روزنامه میخواند. |
| وہ ہر ہفتے کہانیاں لکھتی تھیں۔ | آنها (آن زنها) هر هفته داستانها مینوشتند. |
| ہم رات کو ستاروں کو دیکھتے تھے۔ | ما شبها به ستارهها را تماشا میکردیم. |
| سحر ہر صبح دعا مانگتی تھی۔ | سحر هر صبح دعا میکرد. |
| علی ہر روز خط لکھتا تھا۔ | علی هر روز نامه مینوشت. |
| سلمہ ہر رات نظمیں پڑھتی تھی۔ | سلمه هر شب شعر میخواند. |
| بارش ہر موسم میں فصلیں سیراب کرتی تھی۔ | باران هر فصل محصولات را آبیاری میکرد. |
زمان آینده ساده
زمان آینده ساده کار یا حالتی را نشان میدهد که در آینده اتفاق میافتد. زمان آینده ساده در اردو با اضافه کردن پسوند آینده به ریشه فعل شکل میگیرد:
ریشه فعل + پسوند آینده
| میں | تم | وہ / تو | ہم | آپ | وہ | |
|---|---|---|---|---|---|---|
| پسوند آینده | وں گا/گی | و گے/گی | ے گا/گی | یں گے/گی | ||
| تم کام کرو گے۔ | تو کار خواهی کرد. |
| ہم خط لکھیں گے۔ | ما نامهها خواهیم نوشت. |
| میں کھانا کھاوں گا۔ | من غذا خواهم خورد. |
| وہ کتاب پڑھے گا۔ | او کتاب خواهد خواند. |
| وہ جائے گا۔ | او خواهد رفت. |
| بارش ہوگی۔ | باران خواهد بارید. |
| بچے کھیلیں گے۔ | اطفال بازی خواهند کرد. |
زمان حال جاری
زمان حال جاری از انجام کار یا واقعهای در حال حاضر خبر میرساند. در اردو زمان حال جاری با اضافه کردن پسوند جاری و شکل حال ہونا به وجود میآید:
ریشه فعل + پسوند جاری + شکل حال ہونا
| میں | تم | وہ / تو | ہم | آپ | وہ | |
|---|---|---|---|---|---|---|
| پسوند جاری | رہا/رہی | رہے/رہی | رہا/رہی | رہے/رہی | ||
| ہونا × زمان حال | ہوں | ہو | ہے | ہیں | ||
در فارسی فرقی بین زمان حال ساده و حال جاری وجود ندارد. بلکه برای رساندن مطلب از اینکه کاری در همین لحظه در حال وقوع است از دیگر کلمات استفاده میکنیم. مثلا میگوییم «من حالا به پارک میروم». و یا به صورت عامیانه میگوییم «رفته روان هستم» و یا «دارم میروم».
| میں جا رہا ہوں۔ | من میروم. |
| وہ جا رہی ہے۔ | او (زن) میرود. |
| وہ جا رہا ہے۔ | او (مرد) میرود. |
| ہم کتاب پڑھ رہے ہیں۔ | ما کتاب میخوانیم. |
| وہ کھانا کھا رہی ہے۔ | او غذا میخورد. |
زمان گذشته جاری
زمان گذشته جاری از کار یا اتفاقی که در گذشته در جریان بوده خبر میرساند. در فارسی با گذاشتن «می» قبل از حالت گذشته فعل، زمان گذشته جاری را نشان میدهیم. در اردو برای ساختن حالت زمان گذشته جاری، بعد از فعل، پسوند جاری و شکل گذشته فعل ہونا را قرار میدهیم:
ریشه فعل + پسوند جاری + شکل گذشته ہونا
| میں | تم | وہ / تو | ہم | آپ | وہ | |
|---|---|---|---|---|---|---|
| پسوند جاری | رہا/رہی | رہے/رہی | رہا/رہی | رہے/رہی | ||
| ہونا × زمان گذشته | تھا/تھی | تھے/تھی | تھا/تھی | تھے/تھیں | ||
| میں جا رہا تھا۔ | من میرفتم. |
| وہ جا رہا تھا۔ | او (مرد) میرفت. |
| وہ جا رہی تھی۔ | او (زن) میرفت. |
| وہ جا رہے تھے۔ | آنها (مردها و یا مردها و زنها با هم) میرفتند. |
| وہ جا رہے تھیں۔ | آنها (آن زنها) میرفتند. |
| ہم کتاب پڑھ رہے تھے۔ | ما کتاب میخواندیم. |
| وہ کھانا کھا رہی تھی۔ | او (زن) غذا میخورد. |
زمان آینده جاری
زمان آینده جاری انجام کار یا اتفاقی را که در آینده جریان دارد نشان میدهد. آینده جاری با اضافه کردن پسوند جاری و شکل آینده فعل ہونا به دست میآید:
ریشه فعل + پسوند جاری + شکل آینده ہونا
| میں | تم | وہ / تو | ہم | آپ | وہ | |
|---|---|---|---|---|---|---|
| پسوند جاری | رہا/رہی | رہے/رہی | رہا/رہی | رہے/رہی | ||
| ہونا × زمان آینده | ہوں گا/گی | ہو گے/گی | ہو گا/گی | ہوں گے/گی | ||
| میں کھا رہا ہوں گا۔ | من در حال غذا خوردن خواهم بود. |
| میں جا رہی ہوں گی۔ | من (زن) در حال رفتن خواهم بود. |
| وہ جا رہی ہوگی۔ | او (زن) در حال رفتن خواهد بود. |
| وہ جا رہے ہوں گے۔ | آنها در حال رفتن خواهند بود. |
| وہ کنسرٹ کو جا رہی ہوں گی۔ | آن (زنها) در حال رفتن به کنسرت خواهند بود. |
| ہم کتاب پڑھ رہے ہوں گے۔ | ما در حال کتاب خواندن خواهیم بود. |
| کل شام وہ بات کر رہا ہوگا۔ | فردا شب او در حال حرف زدن خواهد بود. |
زمان حال کامل
زمان حال کامل از انجام کار و یا حالتی خبر میرساند که به تازگی تمام شده یا به زمان حال حاضر ارتباط دارد؛ مانند «رسیدهام». زمان حال کامل تابع قانون ارگاتیو است. ساختار تشکیل این فعل بدین صورت است:
ریشه فعل + پسوند زمان کامل (چکا، لیا) + شکل حال ہونا
و یا
ریشه فعل + حالت گذشته فعل + شکل حال ہونا
| میں | تم | وہ / تو | ہم | آپ | وہ | |
|---|---|---|---|---|---|---|
| پسوند زمان کامل | چکا/چکی | چکے/چکی | چکا/چکی | چکے/چکی | ||
| ہونا × زمان حال | ہوں | ہو | ہے | ہیں | ||
فعل لازم
| وہ اسکول جا چکی ہے۔ | او به مکتب/مدرسه رفته است. |
| بچہ سو گیا ہے۔ | طفل/بچه خوابیده است. |
| کیا تم کبھی لندن گئے ہو؟ | آیا تا حالا لندن رفتهای؟ |
| موسم بدل گیا ہے۔ | هوا تغییر کرده است. |
فعل متعدی بدون حرف ربط و مفعول مشخص
| ہم کراچی شہر دیکھ چکے ہیں۔ | ما شهر کراچی را دیدهایم. |
| میں نے کام ختم کر لیا ہے۔ | من کار را تمام کردهام. |
| اُس نے کتاب لکھ لی ہے۔ | او کتاب را نوشته است. |
| انھوں نے گھر بیچ دیا ہے۔ | آنها خانه را فروختهاند. |
| میں نے کھانا کھا لیا/لی ہوں۔ | من غذا را خوردهام. |
| تم کام کر چکے ہو۔ | تو کار را کردهای. |
فعل متعدی همراه با حرف ربط و یا مفعول نامشخص
| میں نے بچوں کو دیکھا ہے۔ | من اطفال را دیدهام. (بچوں جمع است) |
| ہم نے گاڑی پر پانی ڈالا ہے۔ | ما روی موتر/خودرو آب انداختهایم. (گاڑی مونث است) |
| اس نے نوکر سے کام کروایا ہے۔ | او کار را توسط خدمتکار انجام داد. (خدمتکار را موظف یا مجبور کرد کار را انجام دهد). |
| میں نے دروازے کو بند کیا ہے۔ | من دروازه را بستهام. (دروازے مونث است) |
فرق بین «چکا» و «لیا» 4
در زمانهای کامل، به غیر از پسوند چُکا میتوان از لیا نیز استفاده کرد. با این فرق که در شهرهای بزرگ مثل اسلام آباد، چکا بیشتر استفاده میشود. از سوی دیگر، لیا اغلب در محاوره برای تاکید انجام کار توسط شخص استفاده میشود:
| میں نے ہوم ورک کر لیا ہے۔ | من (خودم) کارخانگی را انجام دادهام. |
| انھوں نے ہوم ورک کر چکے ہیں۔ | آنها کارهای خانگی خود را انجام داده اند. به این منظور که کار خانگیها انجام داده شده است. |
زمان گذشته کامل
زمان گذشته کامل به انجام کار و یا حالتی اشاره میکند که قبل از کار دیگری و یا زمانی مشخص در گذشته انجام شده است. به یاد داشته باشید که زمان گذشته کامل نیز تابع قانون ارگاتیو است. در فارسی حالت گذشته فعل و سپس حالت گذشته فعل بودن برای نشان دادن زمان گذشته کامل استفاده میشود. مثلا «شبنم زحمت زیادی برای مسابقه کشیده بود». در اردو هم مشابه همین ساختار وجود دارد:
شکل گذشته فعل + پسوند زمان کامل + شکل گذشته ہونا
و یا
شکل گذشته فعل + شکل گذشته ہونا
| میں | تم | وہ / تو /tu/ | ہم | آپ | وہ | |
|---|---|---|---|---|---|---|
| پسوند گذشته | ا/ی | ے/ی | ا/ی | ے/یں | ||
| پسوند زمان کامل | چکا/چکی | چکے/چکی | چکا/چکی | چکے/چکی | ||
| ہونا × زمان گذشته | تھا/تھی | تھے/تھی | تھا/تھی | تھے/تھیں | ||
فعل لازم
| وہ سٹیشن پہنچنے سے پہلے ٹرین جا چکی تھی۔ | ریل/قطار قبل از رسیدن او، ایستادگاه/ایستگاه را ترک کرده بود. |
| جب ہم نے دروازہ کھولا، بچہ سو گیا تھا۔ | وقتی ما دروازه را باز کردیم، اطفال خوابیده بودند. |
| صبح تک ستارے غائب ہو چکے تھے۔ | تا صبح، ستارهها ناپدید شده بودند. |
فعل متعدی بدون حرف ربط و مفعول مشخص
| میں نے خط لکھنے کے بعد ہی اسے بھیجا تھا۔ | من نامه را دقیقا/درست بعد از نوشتن فرستاده بودم. |
| انھوں نے خبر سننے سے پہلے ہی فیصلہ کر لیا تھا۔ | آنها قبل از شنیدن خبر تصمیم خود گرفته بودند. |
| ہم نے کہانی کئی بار پڑھی تھی۔ | ما چند بار داستان را خوانده بودیم. |
فعل متعدی همراه با حرف ربط و یا مفعول نامشخص
| وزیر اعظم نے عوام کو خطاب کیا تھا۔ | نخست وزیر برای مردم سخنرانی کرده بود. |
| بچوں نے ہاتھی کو دیکھا تھا۔ | بچهها فیل را دیده بودند. |
| پولیس نے چوروں کو پکڑا تھا۔ | پلیس سارقان را دستگیر کرده بود. |
| انھوں نے بہت کوشش کی تھی۔ | آنها زیاد تلاش کرده بودند. |
| میں نے سنا تھا کہ وہ واپس نہیں آئیں گے۔ | من شنیده بودم که آنها برنمیگردند. |
زمان آینده کامل
زمان آینده کامل در برای توصیف عملی استفاده میشود که تا زمان مشخصی یا قبل از عمل دیگری در آینده تکمیل خواهد شد. این زمان بر تکمیل یک عمل نسبت به یک نقطه در آینده تمرکز دارد. این شکل از فعل در اردو با یک جا کردن حالت گذشته فعل، پسوند زمان کامل و حالت آینده فعل ہونا به دست میآید. در فارسی بعد از حالت گذشته فعل، حالت آینده فعل خواستن را استفاده میکنیم. مثل «رفته خواهم بود» و «خورده خواهم بود». در فارسی عامیانه افغانستان، اغلب به جای «خواهند بود» گفته میشود «خواهد بودند»، همینطور «رفته خواهد بودم» و «خورده خواهد بودم» و غیره. ساختار تشکیل این فعل بدین صورت است:
شکل گذشته فعل + پسوند زمان کامل + شکل آینده ہونا
و یا
شکل گذشته فعل + شکل آینده ہونا
| میں | تم | وہ / تو | ہم | آپ | وہ | |
|---|---|---|---|---|---|---|
| پسوند گذشته | ا/ی | ے/ی | ا/ی | ے/یں | ||
| ہونا × زمان آینده | ہوں گا/گی | ہو گے/گی | ہو گا/گی | ہوں گے/گی | ||
فعل لازم
| اگلے سال تک میرا بھائی یونیورسٹی سے فارغ ہو چکا ہو گا۔ | تا سال آینده برادرم از دانشگاه فارغالتحصیل شده خواهد بود. |
| جب آپ واپس آئیں گے، میں جا چکا ہوں گا۔ | وقتی شما برگردید، من رفته خواهم بود. |
| سورج نکلنے سے پہلے اوس گر چکی ہو گی۔ | قبل از طلوع خورشید، شبنم افتاده خواهد بود. |
فعل متعدی با مفعول مشخص و بدون حرف ربط بعد از مفعول
| 2030 تک حکومت نے ملک بھر میں نئے اسکول بنا لیے ہوں گے۔ | تا سال ۲۰۳۰، دولت مکتبهای جدیدی را در سراسر کشور ساخته خواهد بود. |
| امتحان سے پہلے ہم نے تمام نصاب پڑھ لیا ہو گا۔ | پیش از امتحان، ما تمام نصاب را خوانده خواهیم بود. |
| جب آپ آئیں گے، میں نے کھانا تیار کر لیا ہو گا۔ | وقتی شما بیایید، من غذا را آماده کرده خواهم بود. |
فعل متعد با مفعول نامشخص و یا حرف اضاف بعد از مفعول
| حکام نے تمام متاثرین کو امداد فراہم کر دی ہو گی۔ | مقامات تمام قربانیان را کمک فراهم کرده خواهند بود. |
| پولیس نے مشتبہ افراد کو صبح تک گرفتار کر لیا ہو گا۔ | پلیس مظنونان را تا صبح بازداشت کرده خواهد بود. |
| انتظامیہ نے تمام ضروری اقدامات کر لیے ہوں گے۔ | اداره تمام اقدامات لازم را انجام داده خواهد بود. |
| میں نے تمام قواعد کو یاد کر لیا ہو گا۔ | من تمام قواعد را حفظ کرده خواهم بود. |
| انھوں نے اس معاملے پر پہلے ہی غور کر لیا ہو گا۔ | آنها به این موضوع قبلاً فکر کرده خواهند بود. |
زمانهای کامل جاری
زمانهای کامل جاری از جریان کار و یا حالتی نظر به یک نقطه زمانی در گذشته، حال و یا آینده خبر میرسانند. زمانهای کامل جاری تابع قاعده ارگاتیو نیستند و فعل همیشه از فاعل شکل میپذیرد. گرچه ساختار گرامری این زمانها وجود دارد، در اردوی روزمره کمتر و بیشتر در نوشتار رسمی، ادبیات و داستان مورد استفاده قرار میگیرند. در هر کدام از این زمانها، میتوان مطلب را با زمانهای سادهتر بیان کرد. در فارسی دقیقا همین کار را میکنیم و ساختار جداگانهای برای این زمانها نداریم. برای همین مطالعه نکردن این سه زمان مشکلی در یادگیری زبان اردو به وجود نخواهد آورد. در اینجا صرف برای کامل بودن مقاله به این زمانها میپردازیم.
حال کامل جاری
زمان حال کامل جاری برای توصیف عملی که در گذشته شروع شده و هنوز در زمان حال ادامه دارد، استفاده میشود. تقریباً همیشه شامل یک مرجع زمانی است (مثلاً «به مدت دو ساعت»، «از صبح»). ساختار تشکیل این فعل به این صورت است:
ذکر زمانی در گذشته + ... + ریشه فعل + پسوند عادتی + پسوند جاری + شکل حال ہونا
این زمان با حذف پسوند عادتی، به حال جاری تبدیل میشود. در اردوی روزمره نیز میتوان با ذکر زمانی در گذشته و استفاده از زمان حال جاری، عین مطلب را رساند. در فارسی نیز همین کار را میکنیم. مثل این جمله؛ «یک ساعت میشود که کودک گریه میکند». فرق این زمان با دیگر زمانهای کامل جاری در این است که چون انجام عمل شامل زمان حال میشود، مدت زمان عمل به صورت واضح بیان نمیشود. مثلا در این جمله که گذشته کامل جاری است «وقتی به خانه رسیدم، او دو ساعت بود که گریه میکرد»، مدت زمان عمل (گریه کردن)، دو ساعت ذکر شده است. اما در جمله «او از صبح گریه میکرد»، مدت زمان عمل از صبح تا حالا است.
| میں | تم | وہ / تو | ہم | آپ | وہ | |
|---|---|---|---|---|---|---|
| پسوند عادتی | تا/تی | تے/تی | تا/تی | تے/تیں | ||
| پسوند جاری | رہا/رہی | رہے/رہی | رہا/رہی | رہے/رہی | ||
| ہونا × زمان حال | ہوں | ہو | ہے | ہیں | ||
| وہ صبح سے رو(تا) رہا ہے۔ | او از صبح گریه میکند. |
| کئی گھنٹوں سے بارش ہو(تی) رہی ہے۔ | چند ساعت است که باران میبارد. |
| بچے دو گھنٹے سے کھیل(تے) رہے ہیں۔ | بچهها دو ساعت است که بازی میکنند. |
| میں پچھلے سال سے اس شہر میں رہ(تا) رہا ہوں۔ | من از سال گذشته در این شهر زندگی میکنم. |
| ہم صبح سے اخبار پڑھ(تے) رہے ہیں۔ | ما از صبح روزنامه میخوانیم. یعنی صبح روزنامه خواندن را شروع کردیم و هنوز این کار ادامه دارد. |
| وہ کئی دنوں سے اپنی کتاب لکھ(تی) رہی ہے۔ | او چند روز است که کتابش را مینویسد. |
| طلباء تین گھنٹے سے سوال حل کر(تے) رہے ہیں۔ | دانشجویان سه ساعت است که سؤال حل میکنند. |
| انتظامیہ اس مسئلے پر پچھلے ماہ سے غور کر(تی) رہی ہے۔ | اداره از ماه گذشته به این مشکل فکر میکند. |
گذشته کامل جاری
گذشته کامل جاری عمل یا حالتی را که تا نقطه خاصی در گذشته ادامه داشته است را بیان میکند. ساختار این زمان:
زمانی در گذشته + ... + مدت زمان + ریشه فعل + پسوند عادتی + پسوند جاری + شکل گذشته ہونا
در این زمان نیز میتوان با حذف پسوند عادتی مطلب را ادا کرد اما باید نقطه زمانی در گذشته و مدت زمانی که عمل در جریان بوده را ذکر کرد؛ «وقتی او به خانه رسید، ده دقیقه بود که همه غذا میخوردند».
| میں | تم | وہ / تو | ہم | آپ | وہ | |
|---|---|---|---|---|---|---|
| پسوند عادتی | تا/تی | تے/تی | تا/تی | تے/تیں | ||
| پسوند جاری | رہا/رہی | رہے/رہی | رہا/رہی | رہے/رہی | ||
| ہونا × زمان گذشته | تھا/تھی | تھے/تھی | تھا/تھی | تھے/تھیں | ||
| جب میں وہاں پہنچا، بچہ صبح سے سو(تا) رہا تھا۔ | وقتی به آنجا رسیدم، کودک از صبح در حال خوابیدن بود. |
| کئی دنوں سے موسم بدل(تا) رہا تھا جب بالآخر بارش ہوئی۔ | چند روز بود که آب و هوا تغییر میکرد تا اینکه بالاخره باران بارید. |
| پروفیسر کے آنے تک، طلباء کئی گھنٹوں سے کتابیں پڑھ(تے) رہے تھے۔ | تا قبل از رسیدن استاد، دانشجویان چند ساعت بود که در حال کتاب خواندن بودند. (و یا چند ساعت بود که دانشجویان کتاب میخواندند). |
| وہ کئی سالوں سے اپنا یہ کاروبار چلا(تا) رہا تھا جب اس نے اسے بیچنے کا فیصلہ کیا۔ | او چند سال بود که در حال اداره کسبوکارش بود که تصمیم گرفت آن را بفروشد. (او چند سال بود که کسبوکارش را اداره میکرد تا تصمیم گرفت آن را بفروشد). |
آینده کامل جاری
این زمان برای توصیف عمل یا حالتی استفاده میشود که تا نقطه خاصی در آینده ادامه داشته و برای مدتی ادامه خواهد داشت. ساختار این زمان به این شکل است:
زمانی در آینده + ... + مدت زمان + ریشه فعل + پسوند عادتی + پسوند جاری + شکل آینده ہونا
مانند دیگر زمانهای کامل جاری، میتوان پسوند عادتی را در این زمان حذف و مطلب را بیان کرد. اما باید در نظر داشت که عمل یا حالت تا نقطه زمانی در آینده و برای مدتی جریان خواهد داشت؛ «وقتی آنها به دانشگاه برسند، دو هفته است که درسها جریان دارد».
| میں | تم | وہ / تو | ہم | آپ | وہ | |
|---|---|---|---|---|---|---|
| پسوند عادتی | تا/تی | تے/تی | تا/تی | تے/تیں | ||
| پسوند جاری | رہا/رہی | رہے/رہی | رہا/رہی | رہے/رہی | ||
| ہونا × زمان آینده | ہوں گا/گی | ہو گے/گی | ہو گا/گی | ہوں گے/گی | ||
| آنے والے سال تک، وہ دس سال سے اس کمپنی میں کام کر(تا) رہا ہو گا۔ | تا سال آینده، ده سال خواهد بود که او در این شرکت کار می کند. |
| جب تک تم گھر پہنچو گے، بارش تین گھنٹے سے ہو(تی) رہی ہو گی۔ | تا زمانی که به خانه برسی، باران برای سه ساعت است که میبارد. |
| اگلے ماہ تک، یہ کتاب بازار میں چھ ماہ سے فروخت ہو(تی) رہی ہو گی۔ | تا ماه آینده، شش ماه خواهد شد که این کتاب در بازار به فروش میرسد. |
| ایک ماہ بعد، شہری انتظامیہ پل کی تعمیر پر ایک سال سے کام کر(تی) رہی ہو گی۔ | پس از یک ماه، یک سال خواهد شد که اداره شهری روی ساخت پل کار می کند. |
| دو بجے تک، بچہ ایک گھنٹے سے رو(تا) رہا ہو گا۔ | تا ساعت دو، یک ساعت خواهد شد که کودک گریه میکند. |
| جب سورج غروب ہو گا، کسان صبح سے کھیت میں ہل چلا(تا) رہا ہو گا۔ | وقتی خورشید غروب کند، کشاورز از صبح در مزرعه شخم می زده است. |
| امتحان شروع ہونے تک، طالب علم دو ماہ سے تیاری کر(تا) رہا ہو گا۔ | تا شروع امتحان، دو ماه میشود که دانش آموز آمادگی میگیرد. |
| 2030 تک، حکومت پانچ سال سے اس منصوبے پر کام کر(تی) رہی ہو گی۔ | تا سال 2030، پنج سال میشود که دولت روی این پروژه کار کرده است. |
| برسوں بعد بھی، ملک میں اقتصادی اصلاحات پر بحث جاری ہو(تی) رہی ہو گی۔ | حتی پس از سال ها، بحث بر سر اصلاحات اقتصادی در کشور ادامه خواهد داشت. |
| دن ڈھلنے تک، ہم چھ گھنٹے سے سفر کر(تے) رہے ہوں گے۔ | تا غروب آفتاب، ما شش ساعت است که سفر می کنیم. |
| اگلی صبح تک، دریا میں پانی کئی دنوں سے بہہ(تا) رہا ہو گا۔ | تا صبح فردا، آب در رودخانه برای چند روز در حال جریان بوده است. |
جمع بندی
با شروع از ضمایر و بررسی انواع افعال (لازم و متعدی) و قاعده ارگاتیو، این مقاله کوشید تا هر یک از زمانها را با نمونههای کاربردی روشن سازد. گرچه گستردگی مبحث زمان در اردو به طولانیشدن این نوشته انجامید، اما هدف اصلی کمک به فهم آسانتر آن بوده است. بسیار واضح است که جنبههای دیگری مانند افعال بیقاعده، مرکب، سببی و حالت مجهول در اینجا گنجانده نشدهاند. این مقاله تلاشی است در جهت آموزش؛ و همچون هر کار دیگری، از نقد و پیشنهاد خالی نیست. در تالیف این مقاله به منابع 2,3,5 که در قسمت مراجع آورده شدهاند، اتکا شده است. از شما دعوت میشود تا اشتباهات احتمالی را از طریق صفحه contact در میان بگذارید تا در جهت کمال آن بکوشیم.